साँझको साढे ७ बजे थियो, म कार्यालय समय सकिएर बानेश्वरमा साथिहरुसँग भेटघाट गर्ने योजना अनुसार सहपाठी साथीको निमन्त्रणामा बानेश्वरको चिया स्टेशनमा चिया पिउँदै गफगाफ गरी साथीहरुबाट छुट्टिएर आफ्नो गन्तव्य स्थलतर्फ लागे । घरायसी कामले मलाई हतार भइरहेको थियो । जादै गर्दा साँझको समय भएको कारणले गर्दा पनि होला, सधैजसो माईतिघरमा जाम थियो ।
त्यसै समयमा मैले अगाडी एक जना सरकारी पहिरनमा उभिएकी एक महिला हातभरी तरकारीको झोला बोकेर हतारिएजस्तो गरेको देखेँ । सायद उहाँ कतिखेर बस आउला र गन्तव्यमा पुग्ने भनेर निक्कै हतारमै हुनुहुन्थ्यो । उहाँको त्यो बाध्यतालाई देखेर मैले मेरो गन्तव्यतिर उहाँको बाटो पर्ने रहेछ भने लगिदिनु पर्ला भने मैले स्कुटी रोके । शुरुमा मैले म्याडम, हजुर कता जादै हुनुहुन्छ ? भनेर सोधेँ । उहाँले निक्कै अफ्ठेरो मान्नु भयो । उहाँले केही भन्न नचाहेको हाउभाउ देखाएर एतै हो भन्नुभयो । ‘म कलंकीसम्म जादैछु, यदि हजुरको बाटो पर्छ भने लगिदिन्छु । अप्ठ्यारो मान्नुपर्दैन’ मैले भनेँ । बल्ल बल्ल उहाँले ‘बैनी कति टाईम भयो बस कुरेको, बस नै आएन । आज पनि ढिलो भयो । बुढाले मार्छन् अब । बच्चाको पनि विजोग भयो होला हुन्छ । बैनिलाई धन्यवाद । तपाईले सोध्नु भयो मलाई ढुङगा खोज्दा देउता मिलेको जस्तो भयो’ भन्नुभयो र हामी गन्तव्यतर्फ लाग्यौं ।
काठमाडौँको जाम, भनेको समयमा कहाँ पुग्न सकिन्छ र ? हामी घरीघरी कुराकानी गथ्र्याैं । उहाँ सरकारी कर्मचारी । सिंहदरवारमा उहाँको दरवन्दी । उहाँले जागिर खाएको पनि सात वर्ष वितिसकेछ । छोटो यात्रामा पनि केही अन्तरंग कुराकानी भए । उहाँसँग कुरा भइरहँदा मलाई उहाँले ‘मलाई बुढाले मार्छन्’ भनेको शब्दले मनमा कताकता दुखाएको थियो । नीजि कुरा सोध्न नमिल्ने हो, तर सोधे । ‘यो जागिर मैले खाएको भन्दानि जागिरले मलाई खान लागिसक्यो । हामी महिलालाई अलि पढे लेखेको भए पढि मात्र रहन्छे, जागिर कहिले खादिनँ भन्छन् । पढेर जागिर खाँदा घरको काम, बाल बच्चाको हेरचाह, अझ श्रीमानको कच्कच । कहिलेकाही त नपढिकन बसेको भए घरपरिवारको स्याहार सुसार गरेर मात्र बसिन्थ्यो होला शरिरलाई आराम त हुन्थ्यो हो ला जस्तो लाग्छ ।’
उहाँको कुराले मलाई झन भावुक बनायो । पढेका र जागिरे महिलाले त यस्तो भोगेका छन् भने नपढेका, वेरोजगार महिलाले कस्तो भोगेका होलान् ? श्रीमान र घर परिवारबाट कति हिंसा सहनु पर्ला ? मनमा अनेक प्रश्नहरु जन्मिए । हुन त हो महिलाहरु आफ्नै खुट्टामा जति उभिए पनि पुरुष (श्रीमान) को इसारामा चल्नुपर्ने, उनीहरुको आदेशअनुसार जे पनि गर्नुपर्ने वाध्यता छ । अहिले सुकैजति अधिकारको कुरा गरे पनि जति सक्षम भए पनि महिलाले त्यसको प्रतिकार गरेर श्रीमानको विषयमा बोल्नै सक्दैनन् । आखिरमा जति बोले पनि श्रीमान चाहिन्छ भन्ने छ । सँग्े छोराछोरी छन् भन्ने पनि लाग्छ । कतिपय महिलाका आफ्नो इच्छाभन्दा पनि छोराछोरीको भविष्यको ख्याल गर्नुपर्ने रहेछ ।
के हामी महिलाहरु आफ्नो इच्छा र चाहानाअनुसार केहि गर्न सक्दैनौ ? प्रश्नहरु अनेक छन् र उत्तर पनि अनेक छन् । धेरैका श्रीमानले श्रीमतीलाई किचकिच गर्छन् । अनेकौं शंकाहरु गर्छन् । श्रीमानलाई गरेका व्यवहारको हिसाब राख्ने हो भने झन महिलाले के गर्थे होला ? अरुले बाहिरीरुपमा देख्दा यतिको पढेको सरकारी जागिर खाएको महिला भन्ने देख्छन् आफ्नो पीडा भने उहि नै छ ।
जति समाजमा शिक्षित वर्गको उदय भयो, उति नै हिंसाहरुको स्वरुप फरक फरक देखिँदै गएको छ । पढेलेखेकाहरु जो पनि आफुलाई ठुलो नै हो भन्न रुचाउँछन् । पढाईले ज्ञान बढाउँछ । चेतनाले व्यवहार परिर्वतन गर्छ । तर अहिले त्यो हराउँदै गएको छ । पहिले पहिले श्रीमानहरुले श्रीमतिलाई बेस्सरी कुटपिट गर्थे । तर, आजभोलीका श्रीमानहरुले हम्मेसी हातपात गर्दैनन् । बरु उनीहरुले त्यसको साटो शव्दले कुुटपिट गर्छन् । कुटाई खादाको शारिरीक पीडाभन्दा शब्दको प्रहार हुन्छ जुन मरेपछि मात्र बिर्सिएला जस्तो हुन्छ ।
यसले महिलाहरुको मानसिक स्वास्थ्यमा असर पारिरहेको हुन्छ । यो पुरानो पितृसत्तात्मक सोचले गर्दा पहिला आमाहरुलाई देखिने शारिरीक चोट हुन्थ्यो, जुन औषधि र मलमको सहाराले निको हुन्थ्यो । तर अहिलेको आधुनिक पितृसत्ताको जगमा पुरुषद्धारा गरिने आधुनिक चोट जुन हजारौँ प्रविधियुक्त उपचारको सहाराले पनि कहिकतै छुट्टिदैन । एकैचोटि घाटमा धुवासँगै उढेर जानेछ र निको हुनेछ । महिलाको अवस्था कागजीरुपमा जे जस्तो कानुन, नीति नियम बने पनि भोगाई र व्यथाको इतिहास र वर्तमान तुलना गर्दा उस्तैउस्तै रहेको छ ।
-1720780309.jpg)
वास्तवमा महिलामाथि हुने गरेको हिंसा समाजको त्यस्तो कुरुप तस्विर हो जसले महिलालाई मानवको रुपमा सामान्य अधिकारहरुको उपभोगबाट बन्चित गराइरहेको हुन्छ । हाम्रो समाजमा अहिले पनि महिलामाथि निकृष्ट खालका हिंसा भइरहेको छन् । महिला माथिको हिंसाको प्रकृति झन नौलो र जटिल हुँदै गइरहेको छ । महिलाविरुद्ध हुने गरेको हिंसा विश्वभर व्याप्त समस्या हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार प्रत्येक तिन मध्य एक जना महिलाले आफ्नो जीवनमा कुनै न कुनै प्रकारको हिंसा भोग्ने गरेका छन् । महिला माथिको हिंसा उक्त देशको सामाजिक, आर्थिक अवस्था र सांस्कृतिक प्रचलनअनुसार फरक छ ।
यसको कारण सदियौंदेखि चलन चल्तिमा रहेको पितृसत्तात्मक सामाजिक संरचना सोहीअनुसारको सामाजिक व्यवस्था, विभेदपुर्ण मुल्यमान्यता तथा परम्परा नै हो । जसको आधारमा घर परिवार समुदाय समाज र राज्य सबै तहमा महिला माथिको हिंसा संस्थागत भएको छ । यस्ता सामाजिक संरचनामा जहाँ पुरुषले जन्मजात विशेषाधिकार पाइरहेको समाजमा महिलाहरुले आफुमाथि भएको हिंसाविरुद्ध बोल्न ठूलै जोखिम उठाउनुपर्दछ । समाजका हरेक संरचनामा गहिरो गरि जरा गाडेर बसेको पितृसत्तात्मक मुल्य मान्यता र सोचले महिलालाई एक कमजोर र सहायकको हैसियत प्रदान गरेको छ ।
के हो पितृसत्ता ?
पितृसत्ता एक सामाजिक व्यवस्था हो । जसलाई पुरुषको सत्ता पनि भनिन्छ । अर्थात् पुरुषलाई समाजको उच्चस्तरको नागरिक जसमा राजनैतिक नेतृत्व, नैतिक अधिकार, सामाजिक सम्मान सम्पति माथिको नियन्त्रणकारी भुमिमा अब्वल मानिन्छ । पारिवारिक रुपमा महिला (श्रीमती) र बाल बच्चाहरु माथिको अधिकार जमाउने । यो व्यवस्थामा महिलार पुरुषलाई समाजद्धारा दिइएको भुमिकाअनुसार आफुलाई आफ्नो व्यवहारलाई चलाउँछन् । पितृसत्तालाई नेपाली समाजमा धर्म, सामाजिक संस्कारको आडमा झन शक्तिशाली बनाइदै गएको पाइन्छ ।
यो व्यवस्था लोकतान्त्रिक मुल्य मान्यताको विपरित रहेको छ । यसले जात, लिंग, धर्म, वर्ण जस्ता विभेदलाई भन्दा एउटै लिंङ्ग व्यक्तिलाई उच्च दर्जामा राखेर परिभाषित गर्दछ ।
-1720780400.jpg)
महिला माथि हुने गरेको हिंसा र विभेदको अन्त्य विना महिलाको मानव अधिकारको सुनिश्चित हुन सक्दैन । महिलाका लागि आफ्नो घर र आफु बसेको समाजमा एक जिम्मेवार नागरिकका हैसियतले समानुभुती महसुस गरी आत्मा सम्मानपुर्वक बाँच्ने वातावरण नभएसइम्म महिलामाथि भइरहेका हिंसा र विभेदको अन्त्य पनि असम्भव छ । महिलामाथि हुने हिंसा र तिनको स्वरुप तथा परिमाण फरक भए पनि नेपालमा यो समस्या समुदाय तहदेखि नै अत्यन्त भयानक छ ।
महिलामाथि घरभित्र देखी सार्वजनिक स्थान र राज्य संरचनासम्म विभिन्न प्रकारले हिंसा हुँदै आएको छ । यसको स्वरुप समाजमा जसरी व्यक्त भए पनि वा सार्वजनिक भए पनि मुल कारण भने महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण र यहि दृष्टिकोणद्धारा निर्मित र संरक्षित सामाजिक नियम र मुल्य मान्यता नै देखिन्छ । यसको नियन्त्रण र अन्त्य गर्न राज्यका माथिदेखि तलसम्मका निकायहरु बोलीमा गम्भीर देखिए जस्तै कार्यान्वयनमा कति गम्भिर छन् ? के कागजी वा बोलीले मात्र यो सताब्दियौंदेखिको पित्तृसतात्मक व्यवस्था हटेर जान सक्छ ?
राज्य र समाजका अगुवा भनौदा पुरुषहरुको मानसिकतामा परिवर्तन नभएसम्म सदियौंदेखि पिल्सिएका महिलाहरुको मुक्ति सम्भव छ ? अवस्य छैन । त्यसका लागि राज्यले सही नीति बनाउनुपर्छ र कार्यान्वयनमा प्राथमिकता दिनुपर्छ । साथै पुरातनवादी सोच परिवर्तन गरी महिला हिंसाको अन्त्य र समानताको भावनाको विकास गराउन सक्नुपर्छ । अनिमात्र सभ्य समाजको निर्माण सम्भव हुनसक्छ ।
(लेखिका अभियानकर्मी हुन्)
