आजदेखि सनातन धर्मावलम्बीहरूको जीवनमा विशेष महत्व राख्ने श्री स्वस्थानी व्रत कथा प्रारम्भ भएको छ। पौष शुक्ल पूर्णिमाका दिनबाट सुरु हुने यो व्रत र कथा माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म निरन्तर जारी रहनेछ। एक महिनासम्म चल्ने यस धार्मिक अनुष्ठानमा श्री स्वस्थानी माताको महिमा वर्णन गरिन्छ।
व्रत र कथाको महत्व
स्वस्थानी व्रत हिन्दू धर्ममा विशेष स्थान राख्दछ। श्री स्वस्थानी व्रत कथाका ३१ अध्यायहरू एक महिनाभर पाठ गरिन्छ। स्वस्थानी व्रत र कथाले भक्तजनहरूलाई जीवनमा अनुशासन, धैर्यता र भक्ति अभिवृद्धि गर्न प्रेरणा दिन्छ। पारिवारिक शान्ति र कल्याणको कामना गर्दै व्रतालुहरूले चोखो रही यो व्रत पालन गर्दछन्।
व्रतालुहरूले बिहान शुद्ध भई पूजा गर्दछन् र स्वस्थानी कथा वाचन गर्छन्। व्रत बस्नेहरूले एक छाक चोखो खाना खान्छन् भने अर्को छाक फलफूल र कन्दमूल सेवन गर्ने प्रचलन छ। कतिपय परिवारले यस अवधिमा माछा–मासु घरभित्र प्रवेश गराउँदैनन् र पूर्ण शाकाहारी भोजनमा ध्यान केन्द्रित गर्दछन्।
व्रत आरम्भ र समापन
श्री स्वस्थानी व्रत कथा ‘यं व्रह्मा वरूणेरूद्रमरूत’ मन्त्रबाट सुरु हुन्छ। व्रत समापनका दिन ‘उपनयतु मंगलम्’ मन्त्रसहित विधिपूर्वक व्रत सम्पन्न गरिन्छ। स्वस्थानी माताको महिमा सुन्ने र भोग गर्ने यो समय धार्मिक रूपमा मात्र होइन, सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण मानिन्छ।
स्वस्थानी माताको महिमा
श्री स्वस्थानी माताको चार हात छन्। तिनमा त्रिशूल, तलवार, चक्र र कमल रहेका छन्। स्वस्थानी माता अष्ट मातृकाहरूको केन्द्रका रूपमा पूज्य मानिन्छिन्। वैष्णवी, महाकाली, चामुण्डा, इन्द्राणी, वाराही, कोमारी, महेश्वरी र ब्राह्मी माता स्वरूपलाई अष्ट मातृका भनिन्छ। यी देवीहरूको आराधनाले भक्तजनहरूको मनोकामना पूरा हुने विश्वास गरिन्छ।
तीर्थयात्रा र धार्मिक मेलाको महत्व
स्वस्थानी व्रतको क्रममा काठमाडौँको साखुस्थित शालिनदीमा तीर्थ गर्न जाने परम्परा छ। माघ महिनाको कठ्याङ्ग्रिने चिसोमा पनि भक्तजनहरूले नदीमा स्नान गरी स्वस्थानी माताको पूजा गर्दछन्। यस क्रममा शालिनदीमा भक्तहरूको ठूलो भीड लाग्ने गर्दछ। तीर्थयात्रा र मेलामा सहभागी हुनेहरूले धार्मिक लाभ प्राप्त गर्ने र सामुदायिक सद्भाव बढाउने विश्वास गरिन्छ।
कथा र सामाजिक पक्ष
श्री स्वस्थानी व्रत कथाले पार्वतीले शिवजीलाई पति बनाउन गरेको तपस्या, गोमा ब्राह्मणीको कथा र गणेशको जन्मजस्ता प्रसङ्गमार्फत धार्मिक र सामाजिक शिक्षा दिन्छ। कथामा नारी–पुरुष समानताको विषय पनि प्रस्तुत गरिएको छ। बालविवाहको नकारात्मक प्रभाव र लैङ्गिक समानताबारे जनचेतना फैलाउन यो कथा आजको सन्दर्भमा पनि सान्दर्भिक मानिन्छ।
व्रत समापन र सांस्कृतिक क्रियाकलाप
स्वस्थानी व्रत समापनका दिन घर–घरमा विशेष पूजा–अर्चना गरिन्छ। रातभर जाग्राम बसेर भजन–कीर्तन गर्ने परम्परा छ। किशोर–किशोरीदेखि वृद्धवृद्धासम्म सहभागी हुने यी कार्यक्रमले पारिवारिक सम्बन्ध मजबुत बनाउनुका साथै समाजमा एकता र मेलमिलापको भावना जगाउँछ।
स्वस्थानी व्रत धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक धरोहरको प्रतीक हो। श्री स्वस्थानी माताको आराधनाले भक्तजनहरूलाई आत्मिक शुद्धता, अनुशासन र समर्पणको महत्व सम्झाउने गर्दछ। जय स्वस्थानी माता!
