माघे सङ्क्रान्ति अर्थात् माघ महिनाको पहिलो दिन, नेपालमा विशेष महत्त्वका साथ मनाइने पर्व हो। यस दिन सूर्य धनु राशिबाट मकर राशिमा प्रवेश गर्ने भएकाले यसलाई मकर सङ्क्रान्ति, तिलुवा सङ्क्रान्ति, या माघी पनि भनिन्छ। यो पर्व तिलको विभिन्न प्रयोग र उत्तरायणको सुरुवातसँग सम्बन्धित छ।
षट् तिल कर्मको महत्त्व
सनातन शास्त्रमा माघे सङ्क्रान्तिका दिन तिलको प्रयोगलाई विशेष प्राथमिकता दिइएको छ। तिल स्नान, तिल दीप, तिल होम, तिल तर्पण, तिल दान, र तिल भक्षण गरी तिलसँग सम्बन्धित छ प्रकारका कर्म गर्नुपर्ने मान्यता छ। तिल मिसाइएको पानीले स्नान गर्ने, तिलको तेलबाट दीप प्रज्वलन गर्ने, होममा तिलको प्रयोग गर्ने, पितृ तर्पणमा तिल समर्पण गर्ने, तिल दान गर्ने, र तिलको सेवन गर्ने परम्परा यस पर्वको मुख्य आकर्षण हो।
माघे सङ्क्रान्तिको विविधता
नेपालका विभिन्न समुदायले माघे सङ्क्रान्तिलाई आ-आफ्नै विशेषताका साथ मनाउँछन्।
- नेवार समुदायमा: घिउ-चाकु मिसाएर बनाइएका लड्डु खाने परम्परा छ।
- मगर समुदायमा: माघे सङ्क्रान्तिलाई राष्ट्रिय पर्व मानिन्छ। वन तरुल पकाउने, धनुष काँडले तारो हान्ने, र सामूहिक भोजको परम्परा रहेको छ।
- थारु समुदायमा: यसलाई नयाँ वर्षका रूपमा मनाइन्छ। छोरीचेलीलाई उपहार दिने, सुँगुर काटेर भोज गर्ने, र सामूहिक रुपमा जाग्राम बस्ने चलन छ।
- तराई क्षेत्र: मैथिल र थारु समुदायले विशेष भोजनको तयारी गर्छन्। खिचडीलाई "चार यार" (दही, पापड, घिउ, र अचार) का साथमा खाने परम्परा छ।
वैज्ञानिक र धार्मिक महत्त्व
तिल, घिउ, चाकु, तरुलजस्ता परिकार खाँदा जाडोमा शरीरलाई न्यानो प्रदान गर्नुका साथै अन्य स्वास्थ्य लाभ पनि मिल्ने विश्वास छ। आजका दिन विभिन्न घाट, नदीनाला, र तीर्थस्थलमा स्नान गर्ने परम्परा छ। देवघाट, चतरा, सेतीवेनी, शङ्खमूललगायत स्थानमा स्नान गरी तिल, घिउ, चाकु, वस्त्र, र दानका सामग्री प्रदान गर्दा पापमोचन हुने धार्मिक मान्यता रहेको छ।
माघे सङ्क्रान्तिको सांस्कृतिक सन्देश
यो पर्व केवल परम्परागत र धार्मिक महत्त्वको मात्र नभई सामाजिक सद्भाव र आपसी मेलमिलापको पनि प्रतीक हो। सबैलाई माघे सङ्क्रान्तिको शुभकामना, तिल जस्तै पोषिलो, घिउ जस्तै न्यानो, र चाकु जस्तै मिठासपूर्ण जीवनका लागि शुभकामना।
